گروه خونی یکی از آزمایشات ساده و در عین حال بسیار حساس است که در آزمایشگاه ها بسیار درخواست می شود.
یک انسان بالغ حدود 6-4 لیتر خون دارد که در سر تا سر بدنش در حال گردش است. خون کارهای مهمی انجام میدهد اما انتقال اکسیژن به بخش های مختلف بدن، مهم ترین کار آن است. خون از چند نوع سلول شناور و مایعی به نام پلاسما Plasma تشکیل شده است.
سلول های قرمز خون که گلبول های قرمز RBC نیز نامیده می‌شوند حاوی هموگلوبین اند. این پروتئین به اکسیژن متصل می‌شود. و گلبول های قرمز اکسیژن را به بافته های بدن می‌رسانند و دی اکسید کربن را از محیط آنها دور می‌کنند.
سلول های سفید WBC خون که گلبول های سفید نیز نامیده می‌شوند با عوامل عفونی مبارزه می‌کنند.
پلاکت ها Platelets به لخته شدن خون کمک می‌کنند. برای مثال، وقتی جایی از بدنمان بریده می‌شود، آنها با تسهیل لخته شدن خون مانع خونریزی شدید می‌شوند.
پلاسما. حاوی املاح و پروتئین های متنوعی است.
گروه های خونی مختلف کدام اند؟
تفاوت خون های مختلف به وجود یا عدم وجود آنتی ژن های A ، B و یا هر دو بر روی گلبول های قرمز خون انسان تعریف شده است. آنتی ژن بر سطح گلبول های قرمز و آنتی بادی در پلاسمای خون قرار دارند. افراد مختلف، انواع متفاوت و ترکیب های متفاوتی از این مولکول‌ها را دارند. گروه خونی شما به آن چه که از والدین خود به ارث برده اید وابسته است. امروزه بیش از 20 نوع نظام تعیین گروه خون وجود دارد. اما نظام ABO و RH مهمترین آنها هستند که برای انتقال خون استفاده می‌شوند.
اهمیت گروه خونی؟
اهمیت تشخیص گروه های خونی در انتقال خون و اریتروبلاستوز جنینی که منجر به سقط جنین می شود است. همه گروه های خونی با هم ناسازگار نیستند. مخلوط کردن گروه های خونی ناسازگار منجر به آگلوتینه (کپه کپه) شدن خون می‌انجامد که در صورتی که خون ناسازگار به شخصی تزریق شود بسیار خطرناک و کشنده است.
کشف گروه های خونی
انتقال خون یا اجزای خون از شخصی به شخص دیگر از صدها سال پیش انجام می‌شده است. بسیاری از بیماران پس از انتقال خون می‌مردند تا این که در سال 1901، یک پزشک استرالیایی به نام " کارل لندشتاینر" گروه های خونی انسان را کشف کرد. از آن زمان به بعد، انتقال خون ایمن تر شده است. فعالیت های لندشتاینر امکان تعیین گروه های خونی را فراهم کرد و به ما امکان داد انتقال خون را با اطمینان بیشتری انجام دهیم. وی به خاطر این کشف بزرگ جایزه نوبل پزشکی سال 1930 را به خود اختصاص داد. مخلوط کردن خون دو فرد ممکن است به تجمع اجزای خون در کنار یکدیگر منجر شود. در این حالت خون " کپه کپه" به نظر می‌رسد. گلبول های قرمزی که کنار هم جمع شده اند می‌توانند باعث واکنش های خطرناکی در بدن شوند. این واکنش‌ها می‌توانند نتایج مرگ باری داشته باشند. لندشتاینر کشف کرد که کپه کپه شدن خون زمانی رخ میدهد که فرد دریافت کننده خون، آنتی بادی ضد گلبول های فرد دهنده را در خون خود داشته باشد.
نظام ABO
بر طبق این شیوه تعیین گروه خون، چهار نوع گروه خون وجود دارد: A ، B ، AB یا O
گروه خون A اگر گروه خون شما از نوع A باشد، شما بر سطح گلبول های قرمز خود آنتی ژن A و در پلاسمای خود آنتی بادی B را دارید.
گروه خون B اگر گروه خون شما از نوع B باشد، شما بر سطح گلبول های قرمز خود آنتی ژن B و در پلاسمای خود آنتی بادی A را دارید.
گروه خون AB اگر گروه خون شما از نوع AB باشد، شما بر سطح گلبول های قرمز خود هم آنتی ژن A و هم آنتی بادی B دارید و در پلاسمای خون شما هیچ کدام از آنتی بادی های A و B وجود ندارند.
گروه خون O اگر گروه خون شما از نوع O باشد، شما بر سطح گلبول های قرمز خود هیچ کدام از آنتی ژن های A و B را ندارید و در پلاسمای خون شما هم آنتی بادی A و هم آنتی بادی B وجود دارد.
نظام Rh
بسیاری از مردم بر سطح گلبول های قرمز عامل Rh نیز دارند. Rh آنتی ژنی است که هر کس آن را داشته باشد،+Rh محسوب می‌شود. کسانی که این آنتی ژن را ندارند،-Rh محسوب می‌شوند. شخصی که -Rh است به طور طبیعی در پلاسمای خون خود پادتن Rh ندارد (اما میتواند پادتن A یا B را داشته باشد). اما اگر شخصی-Rh خون+Rh دریافت کند، علیه آن پادتن Rh می‌سازد که در پلاسمای خونش ظاهر می‌شود. فرد +Rh بدون هیچ گونه مشکلی میتواند از فرد -Rh خون دریافت کند.
براساس نظام گروه خونی ABO که در بالا توضیح داده شد، شما ممکن است به یکی از گروه های خونی زیر تعلق داشته باشید.
| O+ | AB+ | B+ | A+ |
| O- | AB- | B- | A- |
گروه خونی نایاب
گروه خونی انسان‌ها محدود به گروه‌هایی مانند A، AB، B و O نمی‌شود. این گروه‌ها را باید گروههای اصلی خونی نامید. برای انسان‌ها 360 گروه خونی شناخته شده وجود دارد. در تعریف گروه خونی نادر میتوان گفت، افرادی که گروه خونی آنها در میان پنج تا ده هزار نفر مشابهی نداشته باشد، گروه خونی نادر دارند.
در میان حدود 80 میلیون ایرانی، حدود 40 نفر گروه خونی به نام بمبئی شناسایی شدند. افرادی که گروه خونی بمبئی دارند، آنتی ژن H را ندارند.
چلانو، نام گروه خونی نادر دیگری است که تا مدتی پیش، حدود هشت نفر در ایران با این گروه خونی در کشور شناسایی شده اند.
گروه خونی RH NULL را نیز باید یکی دیگر از گروه های خونی نادر دانست، چراکه بجز یک خواهر و برادر در کشورمان، شخص دیگری با این گروه خونی شناسایی نشده.
علاوه بر این، گروه خونی دیگری به نام لوترن بی منفی نیز در کشور شناسایی شده است.
گروه خونی KPB منفی را هم باید نادرترین گروه خونی در کشورمان دانست.
شناسایی گروه خونی نادر
این افراد ممکن است حتی با مراجعه به آزمایشگاه متوجه نادر بودن گروه خونی خود نشوند. معمولا این افراد زمانی که نیاز به انتقال خون پیدا میکنن و آزمایشات تکمیلی متوجه گروه خونی نادر خود می شوند. سازمان انتقال خون نیز با آزمایش خون افرادی که برای اهدای خون به این سازمان مراجعه می کنند، این افراد را با گروه خونی های نادر را شناسایی می کند.
نحوه به وجود آمدن گروه های خونی نادر
تغییرات ژنتیکی ناشی از ازدواج‌های فامیلی و یا تغییرات محیطی که به دنبال شرایط جغرافیایی ویژه حاصل می‌شوند موجب گردد گروه خونی نادر در یک خانواده و در یک نژاد بیشتر شود. به عنوان مثال در برخی جزایر آسیای شرقی، تمامی افراد دارای گروه خونی O هستند و یا در برخی مناطق امریکای لاتین، قبایلی هستند که تنها گروه خونی A دارند. دلیل به وجود آمدن گروه خونی بمبئی نیز همین شرایط و تغییرات ژنتیکی است. این گروه خونی همان O منفی یا مثبت است که فاقد آنتی‌ژن H است. دلیل این نامگذاری هم آن است که اولین شخصی که با این گروه خونی مشاهده شد، ساکن بمبئی بوده است.
اصول آزمایش گروه خونی
همانطور که گفته شد اصول آزمایش گروه خونی ABO بر اساس وجود و یا عدم وجود آنتی ژن های A ، B و یا هر دو بر روی گلبول های قرمز خون انسان است. در این سیستم به طور طبیعی بر ضد آنتی ژن های A و B در سرم افرادی که فاقد هر کدام از این آنتی ژن ها می باشند، آنتی بادی وجود دارد.
| Antibodies regularly present in the serum | Antigenes present on the red blood cells | Blood group |
| Anti-A & Anti-B | Neither A nor B | O |
| Anti-B | A | A |
| Anti-A | B | B |
| None | A & B | AB |
آنتی بادی های AB,B,A
آنتی بادی های منوکلونال آنتی A، آنتی B و آنتی AB (معرف AB جداگانه عرضه می شود) آنتی بادی هایی از کلاس IgM می باشند که به وسیله رده های سلولی هیبریدومای موشی ترشح می گردند. محلول آنتی AB ترکیبی از آنتی بادی های منوکلونال آنتی A و آنتی B می باشد. آنتی بادی های منوکلونال ذکر شده به خاطر توانایی در آگلوتیناسیون اختصاصی گلبول های قرمز انسانی واجد آنتی ژن های A و B در آزمایش آگلوتیناسیون مستقیم (آزمایش اسلاید، میکروپلیت و آزمایش لوله ای) انتخاب شده اند. این آنتی بادی ها هیچ گونه آگلوتیناسیون غیر اختصاصی ایجاد نمی نمایند.
آنتی D ترکیبی
آنتی D ترکیبی (Blend) مخلوطی از دو منوکلونال آنتی بادی انسانی از کلاس IgG و IgM می باشد. از این آنتی ژن می توان برای تشخیص Rh (مثبت و یا منفی) استفاده نمود. این آنتی D ترکیبی به علت وجود آنتی بادی IgG (آنتی بادی ناقص) می تواند در آزمون آنتی گلبوبین غیر مستقیم (تست کمبس) نیز استفاده گردد. این آنتی بادی منوکلونال ترکیبی به منظور مشخص نمودن انواع ضعیف آنتی ژن D تهیه گردیده است. این ترکیب هیچ گونه واکنش متقاطع ایجاد ننموده و واکنش آگلوتیناسیون غیر اختصاصی با گلبول های قرمز D منفی ایجاد نمی نماید.
احتیاط
آنتی بادی های A,B,D,AB حاصل تولید در شاخته علوم فناوری زیستی بوده لذا با توجه به اینکه در روند تولید این محصولات از مواد با منشاء حیوانی (fetal celf serum) استفاده شده، احتیاط لازم در نظر گرفته شود.
این آنتی بادی ها حاوی مواد نگه دارنده (0.1 درصد سدیم آزاید) هستند، لذا از تماس با پوست و مخاط جلوگیری به عمل آورده و در صورت تماس با آب فراوان شستشو دهید.
روش آزمایش گروه خونی
آزمایشات گروه خون به دو روش کلی سل تایپ Cell Typing یا Forward Typing و بک تایپ Back Typing یا Reverse Typing می توان انجام داد.
در روش سل تایپ از روی آنتی ژن سطح گلبول های قرمز پی به گروه خونی خواهیم برد و در روش بک تایپ از با استفاده از سرم فرد و آنتی بادی های موجود در سرم پی به گروه خونی خواهیم برد. هر کدام از روش ها مزایای خود را دارند.
روش سل تایپ خود به دو دسته ی اسلایدی و لوله ای تقسیم می شود. ابتدا به روش انجام سل تایپ مپردازیم.
سل تایپ Cell Typing
روش اسلاید Slide Methods
1. از هر کدام از آنتی بادی های A و B و D روی اسلاید تمیز بریزید (در هنگام ریختن احتیاط کنید این آنتی بادی با یکدیگر مخلوط نشوند).
2. یک قطره از گلبول های قرمز 40% را به هر کدام از آنتی بادی ها اضافه نمایید (سوسپانسیون با غلظت بالای 40% در روش اسلایدی می تواند واکنش ضعیف به همراه داشته باشد).
3. با اپلیکاتور به صورت چرخشی ترکیب خون و آنتی بادی ها را به خوبی مخلوط نمائید. (توجه داشته باشید برای مخلوط کردن هر کدام از قطره ها، اپلیکاتور جدید استفاده نمایید).
4. با حرکت چرخشی اسلاید نتیجه آگلوتینا را در عرض 30 ثانیه الی 2 دقیقه بخوانید
از گلبول های A، B و O مثبت و منفی استاندارد به عنوان کنترل استفاده نمایید.
مشاهده آگلوتینه در هر کدام از ترکیب خون و آنتی بادی، نشان دهنده وجود آن آنتی ژن است. برای درک بهتر موضوع تصاویر زیر را مشاهده نمایید.
سل تایپ Cell typing
روش لوله ای Tube Methods
1. گلبول های قرمز را با سرم فیزولوژی (NaCl 0.85%) سه بار بشویید. به این ترتیب سوسپانسیون 2-5% تهیه شده.
2. سوسپانسیون 2-5 درصد گلبول های قرمز در سرم فیزیولوژی تهیه نمایید.
3. سه لوله برای آنتی A، آنتی B، آنتی D مشخص نمایید.
4. یک قطره از هر معرف را به لوله های نام گذاری شده مرحله قبل بریزید.
5. یک قطره از سوسپانسیون گلبولی را به هر لوله اضافه نموده و به خوبی مخلوط نمایید.
6. برای مشاهده سریع، بعد از مخلوط کردن به مدت 10-20 ثانیه با سرعت 1000-1500 RPM سانتریفیوژ نمایید یا 30 دقیقه در دمای اتاق قرار دهید.
7. با تکان دادن دادن لوله به آرامی رسوب را از انتهای لوله جدا کنید.
8. نتیجه را آزمایش را به صورت چشمی یا زیر میکروسکوپ بخوانید.
هرگاه نتیجه تست لوله D منفی باشد، آزمایش کومبس غیر مستقیم به منظور جستجوی آنتی ژن های ضعیف D انجام میگیرد.
روش بک تایپ Back Typing
در این روش با استفاده از سرم فرد از نظر وجود آنتی بادی های طبیعی مورد و به منظور تایید روش سل تایپ مورد استفاده قرار میگیرد. اهمیت بک تایپ به دلیل وجود گروه های نادر و فرعی خون است.
ابتدا سه لوله انتخاب کرده
1. لوله ی اول: سوسپانسیون 5-2% گلبول قرمز A Cell را اضافه کنید. نکته: دقت شود که این سوسپانسیون A Cell از ترکیب خون حداقل دو نفر استفاده شود چون یک فرد به تنهایی ممکن است دارای تعداد کمی سایت آنتیژنیک A باشد (به دلیل وجود تعدد زیر گروه های A).
2. لوله دوم: سوسپانسیون B Cell که از نمونه ی حداقل دو فرد استفاده شود (زیر گروه های B کمتر است).
3. لوله سوم: سوسپانسیون حداقل یک فرد با گروه خون O کافی است (در روش بک تایپ، استفاده از Ocell الزامی نمی باشد).
4. سپس ۲ قطره سرم مجهول به هر لوله اضافه کنید (دقت شود که نسبت سرم به سوسپانسیون 2 برابر است زیرا نمونه سرم ممکن است Ab های کمتری داشته باشد).
5. به آرامی محتویات لوله ها را مخلوط كنید و سپس به مدت 10-20 ثانیه با دور rpm1000-1500 سانتریفیوژ نمایید.
6. لوله ها را در مقابل نور به ملایمت تكان داده و از نظر آگلوتیناسیون بررسی نمایید.
7. درصورت هماهنگی و همخوانی بین Back type , Cell type نتیجه گروه خون را می توان گزارش نمود.
نکات مهم آزمایش گروه خونی
در نوزادان کمتر از ۶ماه به دلیل نقص طبیعی آنتی بادی های سرم و در افراد مسن به دلیل ضعف این Ab ها از cell type استفاده می شود.
در تعیین Rh فقط میتوان از روش های cell type استفاده کرد زیرا آنتی بادی Rh تنها در سرم افرادی یافت می شود که علیه آنتی ژن Rh حساس شده اند و از کلاس IgG می باشد، بنابراین فقط با بررسی آنتی ژن سطحی به روش سل تایپ تعیین می شود.
برای گروه خون های فرعی بدلیل تضعيف يا فقدان آنتي ژن های A يا B و يا هردو، بهتر است از Back Type استفاده شود.
در مورد گروه خونی بمبئی هم بدلیل عدم وجود Ag H و وجود Anti H از Back Type استفاده میکنیم.
عوامل تکنیکی ایجاد خطا آزمایش
شایعترین علت بروز خطا و ایجاد ناهماهنگی در گروهبندی سلولی و سرمی را عوامل تکنیکی تشکیل می دهند که رایج ترین آنها عبارتند از:
1. آلودگی ابزار (لوله ،پی پت و غیره) معرف ها (آنتی سرم و سوسپانسیون سلولی) که واکنش های مثبت و منفی کاذب را به همراه دارند.
2. عدم تناسب سرم یا آنتی سرم با سوسپانسیون سلولی (واکنش منفی کاذب)
3. عدم توجه به وجود همولیز (منفی کاذب)
4. تضعیف یا کاهش تیتر آنتی سرم و کهنه بودن سوسپانسیون سلولی که واکنش منفی کاذب به همراه دارند.
5. اشتباهات پرسنل در تعیین هویت بیمار یا معرفها، عدم استفاده از میکروسکوپ در تایید نتایج منفی.
انتقال خون
چه کسی از چه کسی میتواند خون دریافت کند؟ شما میتوانید به شخصی با گروه خون A، خون A و به شخصی با گروه خون B، خون B تزریق کنید و برای گروه های خونی دیگر نیز همین طور. البته، در برخی موارد اورژانس میتوانید از فردی با گروه خون متفاوت خون دریافت کنید یا به شخصی با گروه خونی دیگر خون بدهید. اگر فرد دریافت کنند خون، گروه خونی دارد که علیه آنتی ژن گروه خون دهنده، آنتی بادی تولید نمی کند، انتقال خون میتواند با موفقیت انجام شود. اما اگر فردی که می‌خواهد خون دریافت کند، آنتی بادی هایی دارد که با آنتی ژن های خون دهنده پیوند می‌شوند، گلبول های قرمز خون دهنده لخته خواهند شد.
افرادی که گروه خون آنان از نوع O است، دهنده عمومی و افرادی که گروه خون آنان از نوع AB است، گیرنده عمومی نامیده می‌شوند. توجه کنید همانطور که قبلا گفته شد، در سرم خون افراد Rh منفی، به طور طبیعی آنتی بادی علیه آنتی ژن Rh وجود ندارد اما اگر شخصی-Rh خون+Rh دریافت کند، علیه آن پادتن Rh می‌سازد که در پلاسمای خونش ظاهر می‌شود. فرد +Rh بدون مشکلی میتواند از فرد -Rh خون دریافت کند.
نکات مهم انتقال خون
گروه های خونی نادر برای انتقال خون باید از همان گروه نادر اهدا شود.
نحوه توارث گروه خونی از والدین
گروه خون افراد از والدین به ارث می رسد و یک فتوتیپ دو آللی است که بسته به ژنوتیپ آن به صورت یا هتروزیگوت یا هموزیگوت وجود دارد. چیزی که در آزمایش گروه خون مشخص می شود، فنوتیپ است. درست است که آزمایش گروه خونی نمی تواند در تمام موارد پاسخگوی تشخیص هویت والدین و فرزند واقعی شود، اما تا حدودی میتوان با آگاهی از نحوه توارث گروه خونی از والدین به فرزندان، در تعیین هویت والدین یا فرزندان نقش داشته باشد.
جدول فوق نشان میدهد که گروه خونی فرزند از یک والدین چه حالت هایی میتواند داشته باشد.
والدین O + O = فرزند O
والدین O + A = فرزند O یا A
والدین O + B = فرزند O یا B
والدینO + AB = فرزند A یا B
والدین A + A = فرزند A یا O
والدین A + B = فرزند A یا B یا AB یا O
والدین A + AB = فرزند A یا B یا AB
والدین B + B = فرزند B یا O
والدین B + AB = فرزند A یا B یا AB
والدین AB + AB = فرزند A یا B یا AB
هر دو والد Rh- = فرزند Rh-
هر دو والد Rh+ = فرزند Rh+ یا Rh-
یکی از والدین Rh+ و دیگری Rh- = فرزند Rh+ یا Rh-
فراوانی گروه های خون
فراوانی گروه های خون در کشور ها و حتی شهرهای مختلف متفاوت است اما به طور تقریبی به شرح نمودار زیر است.
تمرین انجام گروه خون
بازی های آنلاین تحت وب جهت تمرین تست گروه خون طراحی شده. میتوانید روی لینک های زیر کلیک کنید تا وارد بازی شوید.
برخی منابع مورد استفاده
1. کتاب راهنمای اساسی گروههای خونی نویسنده: جف دنیلز– مترجم: جهانگیر عبدی
2. جزوه آموزشی شماره 73 سازمان انتقال خون ایران
3. SOP های سازمان انتقال خون