پدرام طلائی
دکتری: مهندسی پزشکی بیومتریال ـ تهران ـ 1398
کارشناسی ارشد: حشره شناسی پزشکی و مبارزه با ناقلین ـ دانشگاه علوم پزشکی تهران ـ 1394
کارشناسی: علوم آزمایشگاهی ـ دانشگاه علوم پزشکی اراک ـ 1389
مگس سفید حشراتی ریزی هستند که این روزه همه جا پیدایشان می شود؛ از غرب و شرق تهران، پارک لاله، خیابان های آزادی و هر جا که درختی جود داشته باشد. و نگرانی ها در مورد خطرات تهدید کننده سلامت شهروندان تهرانی نیز زیاده شده است و خسارت های بسیاری را به شهرداری برای آبشویی درختان (که بی اثر بود) وارد کرد. شهر تهران به ویژه در مناطق مرکزی مورد هجوم مگس های سفید قرار گرفته است.
سوال مهمی که با وجود این شرایط ایجاد می شود، که آیا این مگس ها بی خطر هستند یا می توانند آسیب زا باشند؟ تاکنون مسئولان نظرات متفاوتی را مطرح کرده اند و برخی آن ها را بی خطر اعلام کرده اند اما برخی مگس های سفید را پر خطر اعلام کردن.
سوالاتی ذهن بسیاری را مشغول کرده است که آیا این حشرات ریز میتوانند باعث بروز بیماری ها شوند؟ در ادامه مطلب به صورت کامل به این موضوع پرداخته خواهد شد.
مگس سفید چیست؟
مگس سفید یا سفیدبالک حشراتی در خانواده سفیدبالکان (Aleyrodidae) هستند. بیش از ۱۵۵۰ گونه از این خانواده توصیف شده‌است. سفیدبالک‌ها از آفات مهم و پلی‌فاژ (تغذیه از چند نوع منبع غذایی) برای طیف وسیعی از محصولات کشاورزی مهم در بسیاری از نقاط جهان به ویژه در مناطق گرمسیری می‌باشد. سفیدبالک‌ها در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و به ویژه در شرایط گلخانه‌ای بر روی گیاهان زینتی و محصولات گلخانه‌ای در جمعیت‌های خیلی بالا دیده می‌شوند. اندازه سفیدبالک‌ها کوچک و کمتر از یک میلیمتر سطح بدن و بال‌های آنها به وسیله پودر سفید رنگی پوشیده شده‌است. در ظاهر این حشرات همانندی زیادی به یک پروانه کوچک دارند، اما در مقیاس کوچکتر، حشرات کامل این خانواده فعال بوده و میتوانند آزادانه به اطراف پرواز کنند و عموماً در زیر برگ گیاهان و در حال تغذیه از شیره گیاهان مشاهده می‌شوند. این حشرات همانند شته‌ها تولید مقادیر زیادی عسلک می‌کنند که این عسلک در گیاهان باعث جذب گرد و خاک و مخصوصاً رشد قارچ‌های گندرو می‌گردد. این عامل سبب کاهش مشتری محصولات گیاهان زینتی و گیاهان گلخانه‌ای در بازار میشود. سفیدبالک‌ها همانند شته‌ها از توانایی بسیار بالایی در تولید مثل برخوردارند و جمعیت خود را در مدت زمان کوتاهی بسیار افزایش می‌دهند.
مگس سفید از کجا آمده است؟
حال این سوال مطرح میشود که چرا آفتی که در گلخانه وجود دارد به صورت ناگهانی یک شهر بزرگ مانند تهران را فرا گرفته؟ چه عواملی تاثیر گذار هستند؟
مسلما در زیست شناسی و اکولوژی یک عامل به تنهایی نمیتواند سبب بروز وقایعی این چنینی شود، بلکه عوامل مختلف دست در دست هم می دهند تا یک واقعه را پدیدار سازند.
یکی از عوامل، افزایش گاز های گلخانه ای در شهر تهران هست، آلودگی یکی از عواملی است که موجب افزایش گاز های گلخانه ای و تبدیل شدن شهر تهران به یک گلخانه شده و فضای مناسبی برای تاخت و تاز مگس سفید که یک آفت گلخانه ای است را فراهم آورده
یکی دیگر از دلایل مهم طغیان این حشره در محیط شهری تغییرات اکو سیستم است؛ یعنی حشرات شکارگر از جمله زنبورها (که مگس سفید را شکار می‌کنند) از بین می‌روند، در نتیجه مگس‌های سفید افزایش می‌یابند. بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش جمعیت مگس سفید با از بین رفتن پارازیت‌های حشره به دلیل سم‌پاشی‌های بی‌رویه و مبارزه شیمیایی با آفات در اطراف شهر تهران و در سطح شهر و برخی مناطق مانند منطقه شش ایجاد شده است.
ویژگی‌های مگس سفید
مگس های سفید دارای هیچ گونه ضمائم دهانی برای گزش انسان نیستن، و در صورتی که بتوانند بیماری منتقل کنن فقط به صورت مکانیکی امکان پذیر است.
اندازه سفیدبالک‌ها کوچک و سطح بدن و بال‌های آنها به وسیله پودر سفید رنگی پوشیده شده‌است. و عموماً در زیر برگ گیاهان و در حال تغذیه از شیره گیاهان مشاهده می‌شوند و تغدیه اصلی آنان شیره گیاهی است.
از نظر دگردیسی، حشرات این خانواده با سایر خانواده‌های راسته نیم‌بالان به جز شپشک‌های نر تفاوت دارند. در این حشرات پوره سن اول فعال است ولی پوره‌های سنین دو، سه و چهار در روی گیاهان ثابت هستند و همانند شپشک‌ها به نظر می‌رسند.
پوره‌ها با حشرات کامل از شیره گیاهان تغذیه می‌کنند و بخشی از رشد بال خارجی و بخشی دیگر از رشد داخلی می‌باشد که به آن دگردیسی بینابین گویند.
این حشرات همانند شته‌ها تولید مقادیر زیادی عسلک می‌کنند که این عسلک در گیاهان باعث جذب گرد و خاک و مخصوصاً رشد قارچ‌های گَندروی می‌گردد. این عامل سبب کاهش مشتری محصولات گیاهان زینتی و گیاهان گلخانه‌ای در بازار میشود.
سفیدبالک‌ها همانند شته‌ها از توانایی بسیار بالایی در تولید مثل برخوردارند و جمعیت خود را در مدت زمان کوتاهی بسیار افزایش می‌دهند.
مگس سفید دارای زیرگونه‌های متعددی هستند که بیوتایپ B آن زیرگونه موجود در ایران است. این بیوتایپ یکی از خطرناک‌ترین و مقاوم‌ترین زیرگونه‌های مگس سفید است که سبب بروز آسیب‌های جدی به محصولات کشاورزی و خسارت‌هایی به آن میشود. این نوع حشرات میتوانند آسیب‌هایی را بروی محصولات کشاورزی ازجمله گوجه‌فرنگی گذاشته و موجب شده است که اندک هوای پاک محیط شهری که توسط درختان تأمین میشود نیز به خطر بیفتد.
آیا ممکن است آفتی که به گیاهان آسیب میرساند برای انسان نیز مضر باشد؟
گمانه های فراوانی در مورد اینکه مگس هاس سفید میتوانند باعث بیماری شوند یا خیر وجود دارد. پیشتر از این علی محمد شاعری رییس ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری گفته بود: با توجه به افزایش دمای هوا در ماه های اخیر تکثیر این حشره بسیار زیاد بوده که موجب شده در شهر بیشتر به چشم بیایند اما هیچگونه ضرری برای انسان نداشته و ابدا جای نگرانی وجود ندارد. اما یک عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس با تاکید بر اینکه مگس سفید احتمال ابتلا به آلرژی و بیماری‌های خطرناک را به دنبال دارد گفت: مگس سفید حشره‌ای ریز است که میتواند وارد اعماق ریه شود و تمام بیماری‌های ویروسی و خارجی را منتقل کند، بنابراین باید نگاه ویژه، درست و قوی برای رفع این مشکل در مسوولان مربوطه به خصوص شهرداری و شورای شهر تهران وجود داشته باشد. این قاعده در مورد مگس سفید نیز صدق می‌کند و امکان ابتلا به آلرژی برای کسانی که در معرض مگس سفید قرار می‌گیرند، وجود دارد. وی با بیان اینکه در هوای آلوده تهران و با احتمال ابتلای مردم به تنگی نفس و آسم حشره‌ای همچون مگس سفید احتمال ابتلا به آلرژی را بیشتر می‌کند، افزود: اگر هوای تهران پاک‌تر بود احتمال ابتلا به آلرژی خیلی کمتر بود حال که آلودگی هوا در پایتخت وجود دارد وجود چنین شرایطی ضرر بیشتری را به سلامتی انسان وارد می‌کند. خضری با تاکید بر لزوم بررسی بیماری‌های احتمالی از مگس سفید به بدن انسان گفت: علاوه بر آلرژی این حشره میتواند ناقل بیماری‌های دیگر به خصوص بیماری‌های تنفسی باشد، مگس سفید حشره ریزی است که میتواند به راحتی وارد مجاری تنفسی شود و هر نوع بیماری در محیط و انواع قارچ را وارد بدن انسان کند.
دشمنان طبیعی این حشره ی آفت
در برنامه‌های مبارزه بیولوژیک با آفت‌ها می‌توان ازگونه‌های مختلف کفشدوزکها و به ویژه «کفشدوزک هفت نقطه‌ای» استفاده کرد این گروه از حشرات به دلایل بسیاری از اهمیت برخوردار بوده و توانایی کنترل جمعیت شته‌ها و انواع مختلف آفت‌هارا در فواصل زمانی اندکی دارند، به‌طوریکه در شرایط مطلوب به طور متوسط روزانه از ۲۴ پوره شته باقلا تغذیه می‌کند و یک لارو کفشدوزک هفت نقطه‌ای در طول دوره رشد و نمو خود به طور متوسط از هزار شته و حشره بالغ آن از۹ هزار شته تغذیه می‌کند.
از جمله مهمترین پارازیتوییدها و دشمنان طبیعی مگس سفید می‌توان زنبور Encarsia formosa کفشدوزک سیاه (Delphastus pusillus) و شبگزهای گل (Anthocoridae) را نام برد.
زنبور فورموسا روی پوره‌ها ی مگس سفید تخمگذاری می‌کند و زمانی که لارو زنبور فورموسا از تخم خارج میشود داخل پوره‌های مگس سفید شده و از آنها تغذیه می‌کند و سپس به صورت زنبور بالغ خارج میشود.
کفشدوزک سیاه و شبگزهای گل نیز به صورت مستقیم از پوره‌هایی مگس سفید تغذیه می‌کنند.
برنامه ی مسئولین
مسئولان محیط زیست، با آنکه از بی خطر بودن این حشرات برای انسان خبر داده‌اند ولی، از شهروندان خواسته‌اند تا مراقب باشند، مگس‌های سفید در چشم و دهان آنها نرود. در تهران نیز اداره محیط زیست طبیعی استان تهران در نامه‌ای اخطار داده است تا اقدامات لازم نسبت به شناسایی منبع و راهکارهای کنترل این آفت هر چه سریعتر انجام شود.
با افزایش تعداد این حشره در تهران در سال ۱۳۹۴ معاون دفتر پیش‌آگاهی سازمان حفظ نباتات با هشدار در خصوص خطر انفجار جمعیت این مگس در تهران اظهار داشت که اگر با عملیات واکنش سریع در خصوص مقابله با این حشره اقدامی نشود سال آینده با توجه به سرعت تکثیر این آفت شاهد خواهیم بود که بدون ماسک حتی مردم نمی‌توانند در خیابان‌ها تردد و نفس بکشند.
شهروندان چه کنن؟
با توجه به وسعت و جمعیت کلان شهر تهران و هجوم مگس های سفید به علت تغییر اکوسیستم و هجوم این آفت های کشاورزی به شهر، و احتمال تغییرات بیولوژیکی این حشرات به علت تغییر در محیط، و تاکید مسئولین کشوری بر توجه به این حشرات؛ از این رو شناخت دقیق این حشره از اهمیت بسیاری برخوردار است و با توجه به گمانه های فراوان در مورد بیماریزا بودن مگس سفید و انجام نشدن طرح های جامع در این زمینه در تهران، روشن شدن این موضوع که آیا این حشره چه عوامل پاتوژن و آلرژیک میتواند ایجاد کند حائز اهمیت و ضروری است.
بیشترین توصیه برای مقابله و مراقبت در زمینه آسیب‌های مگس سفید مربوط به دستگاه تنفسی فوقانی است. این حشره با ورود به مجاری تنفسی میتواند باعث تحریک مخاط شده و تظاهرات آلرژیک ازجمله عطسه و سرفه شده و همچنین آبریزش بینی را خصوصاً در کودکان، افراد مسن و بیماران مبتلابه بیماری‌های زمینه‌ای تنفسی و آلرژیک مانند آسم، بیماری انسدادی تنفسی مزمن (COPD) و... سبب شود. همچنین مگس سفید درزمینه انتقال آلودگی نیز میتواند تأثیرگذار باشد، و با ورودش به دستگاه تنفسی زمینه را برای بروز عفونت‌های فرصت‌طلب قارچی و باکتریایی فراهم کند. افرادی که ساعت‌های طولانی در روز در محیط خارج از خانه حضور دارند یا افراد مستعد به ابتلا به بیماری‌های ریوی و عفونی، پس لازم است کودکان و افراد سالمند باید از ماسک‌های پارچه‌ای یا فیلتر دار استفاده کنند.
این موضوع درباره ی افرادی که دارای نقص سیستم ایمنی از قبیل بیماران دریافت‌کننده پیوند، بیماران مبتلابه سرطان، یا آنهایی که از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی استفاده می‌کنند، از اهمیت بیشتری نیز برخوردار است.
توصیه میشود که در صورت ورود مگس سفید به چشم‌ها به سرعت چشم‌ها را در معرض جریان آب قرار داده بشویند تا حشره و آلودگی‌ها خارج‌شده و در صورت ورود این حشره به مجاری بینی نیز می‌توان با شستشوی با آب آن را خارج کرد.
منابع:
Martin, J.H. & Mound, L.A. 2007. An annotated check list of the world's whiteflies (Insecta: Hemiptera: Aleyrodidae). Zootaxa 1492.pp 1–84.
کیان‌پور ر، فتحی‌پور ی ، کمالی کریم، ۱۳۸۸، بررسی نوسانات جمعیتی و توزیع فضایی سفید بالک‌های Bemisia tabaci و Bemisia argentifolii و زنجرک Empoasca decipiens روی بادمجان در منطقه ورامین. آفات و بیماری‌های گیاهی اسفند; ۷۷(۲ (پیاپی ۸۹(
Jones, David L. 1995. Palms throughout the World. Washington, D.C: Smithsonian Institution Press. p. 86.
Mollison, B. 1990. A Practical Guide for a Sustainable Future, Island Press, Washington. p. 60
salamat NEWS. avalble in: http://www.salamatnews.com/
Hunter, WB, Hiebert, E, Webb, SE, Tsai, JH, & JE. Polston. 1998. Location of geminiviruses in the whitefly Bemisia tabaci (Homoptera: Aleyrodidae). Plant Disease, Vol. 82: 1147–1151.
Sinisterra, XH., McKenzie, CL, Hunter, WB, Shatters, RG, Jr. 2005. Transcript expression of Begomovirus in the Whitefly Vector (Bemisia tabaci, Gennadius: Hemiptera: Aleyrodidae). J General Virology 86: 1525–32.
Tasnif NEWS. شناسه خبر: 492921 avalble in: http://www.tasnimnews.com/
ISNA avalable in: http://www.entekhab.ir/fa/news/230628