یکی از راه‌های ساده برای تشخیص مصرف، سوءمصرف یا وابستگی به انواع مواد مخدر، انجام تست‌های ادراری است. این تست‌ها بر پایه‌ی تشخیص مواد، داروها یا متابولیت‌های آنها در ادرار عمل می‌کند.
معمولاً تست‌ها به روش‌های مختلف انجام می شود، اما تست‌های رایج موجود شامل موارد زیر است:
۱ تست‌های نواری سریع (Test strip/ Rapid test) که سریع و در مطب قابل انجام است.
۲ تست کروماتوگرافی لایه نازک (Thin layer chromatography: TLC) که در برخی از آزمایشگاه‌ها انجام می‌شود.
با توجه به رواج تست‌های نواری و وجود نگرانی در زمینه‌ی موارد مثبت و منفی کاذب، در این مقاله به بحث درباره‌ی تست‌های نواری می‌پردازیم:
تست‌های نواری
برای سنجش مورفین، حشیش، بنزودیازپین‌ها، آمفتامین، متادون و… تست‌های نواری مجزا وجود دارد. اساس تشخیصی این تست‌ها وجود آنتی‌بادی مونوکلونال علیه ماده‌ی قابل سنجش است. به‌عنوان مثال در مورد مورفین، از آنتی‌بادی مونوکلونال مورفین که از سرم موش تهیه شده است استفاده می‌شود. چنان‌چه در نمونه‌ی ادرار مورفین یا متابولیت‌های آن وجود داشته باشد، با روش مهاجرت مویرگی به سمت بالا حرکت می‌کند و با آنتی‌بادی موجود پیوند (باند) می‌شود. در این صورت خط رنگی در نوار دیده نخواهد شد و نتیجه‌ی تست مثبت گزارش می‌شود. البته خط دیگری به‌عنوان شاهد وجود دارد که باید در تمام حالات دیده شود.
برای مثبت شدن تست باید میزان حداقل (Cut-off) آن در نمونه موجود باشد. این میزان در مورد مورفین ng /ml 300، در مورد کانابیس ng/ml 50 و در مورد مت‌آمفتامین ng/dl 1000 است.
برای انجام تست‌ها، ادرار در هر زمانی از شبانه‌روز جمع شود اشکالی ندارد. چنان‌چه ادرار در دمای ۲ تا ۸ درجه‌ی سانتی‌گراد نگهداری شود، تست تا ۴۸ ساعت بعد هم قابل انجام است. برای زمان طولانی‌تر، نمونه باید فریز گردد و تست بعد از آب شدن نمونه انجام شود.
علل اختلال در آزمایش
شایع‌ترین علل بروز اختلال در نتیجه‌ی تست‌های نواری شامل موارد زیر است:
خطا در نمونه‌گیری:
یکی از مهم‌ترین دلایل بروز نتیجه‌ی منفی (که هیچ ربطی هم به روش انجام تست ندارد!) بروز خطا در نمونه‌گیری است. معمولاً علی‌رغم حضور نمونه‌گیر و مشاهده‌ی مستقیم، به‌جای نمونه‌ی فرد مصرف‌کننده، نمونه‌ی فرد سالم از سرنگ و… در ظرف تخلیه می‌شود! در چنین مواردی که معمولاً بیمار همکاری ندارد، کنترل درجه‌ی حرارت نمونه بلافاصله بعد از جمع‌آوری کمک خواهد کرد. در مواردی نیز نمونه‌ای غیر از ادرار ارایه می‌شود که متعاقباً توضیح داده خواهد شد.
خطاهای تکنیکی:
نوار تست باید بین ۱۰ تا ۱۵ ثانیه در ادرار نگه داشته شود. پس از آن قبل از خواندن جواب باید به‌مدت ۵ دقیقه در یک سطح صاف غیرجاذب گذاشته شود. گزارش پاسخ سریع، به‌ویژه در یک دقیقه‌ی اول و بعد از ۱۰ دقیقه، باعث پاسخ مثبت کاذب می‌شود.
رقیق‌کننده‌ها:
هر عاملی که باعث رقیق شدن ادرار شود، با پایین آوردن میزان Cut-off باعث پاسخ منفی کاذب می‌شود. در این موارد استفاده از نوارهای کمکی برای سنجش کراتینین، نیترات و گلوتامات ادرار می‌تواند رقت ادرار را نشان دهد. این نوارها در موارد ارایه‌ی نمونه‌ی غیرادراری نیز کمک می‌کند.
تغییرات PH:
اکثر تست‌ها به تغییرات PH بین ۵ تا ۹ مقاوم هستند. کاهش یا افزایش PH فراتر از محدوده‌ی فوق می‌تواند سبب اختلال در پاسخ شود. ریختن خون، مایع منی (Semen)، جوهر لیمو، سفیدکننده‌ها (Bleach) و… در ادرار گاهی با تغییر PH می‌تواند سبب اختلال شود. البته در این موارد علاوه بر ایجاد تغییرات ظاهری در رنگ و بو… استفاده از نوارهای سنجش PH کمک می‌کند.
زمان ردیابی مواد در ادرار
اکثر مواد تا ۷۲ ساعت پس از مصرف در ادرار قابل شناسایی است. در موارد اعتیاد مزمن و استفاده از مواد طولانی‌اثر مثل شیره، احتمال مثبت شدن تست در زمان طولانی‌تری پس از آخرین مصرف وجود دارد. زمان تقریبی ردیابی مواد مختلف در ادرار به‌شرح زیر است:
حشیش: ۱ روز تا ۴ هفته
هروئین: ۳ تا ۴ روز
مورفین: ۲ تا ۳ روز
متادون: ۲ تا ۳ روز
آمفتامین: ۱ تا ۳ روز
کوکائین: ۲ تا ۴ روز
بنزودیازپین: ۳ روز تا ۳ هفته.
تداخلات دارویی
داروهای حاوی کدئین سبب بروز نتیجه‌ی مثبت کاذب در تست مورفین می‌شود که در تست کروماتوگرافی (TLC) قابل تشخیص است و در محل شاهد کدئین لکه ایجاد می‌کند.
فنوباربیتال، دیفنوکسیلات و دکسترومتورفان تاثیری در نتیجه‌ی تست نواری ندارند. همچنین مصرف ۴۰ میلی‌گرم فورزماید، علی‌رغم رقیق کردن ادرار، هیچ تاثیری در نتیجه‌ی تست مورفین و بروز منفی کاذب ندارد.
مصرف قرص‌های ضد حاملگی (کنتراسپتیو‌ها) با دوز ۴ عدد HD تا ۳۶ ساعت سبب بروز منفی کاذب روی نتیجه‌ی تست‌های نواری و TLC می‌شود. کنتراسپتیو LD تغییری در نتیجه‌ی تست‌ها یا لکه‌ای در TLC ایجاد نمی‌کند.
سایر دسته‌های دارویی رایج از جمله آمی‌تریپتیلین، دیازپام و آنتی‌بیوتیک‌ها مثل آموکسی‌سیلین نیز معمولاً تداخلی در شناسایی مورفین ایجاد نمی‌کنند.